Narażenie na promieniowanie jonizujące związane z rozpadem promieniotwórczym radonu i jego średniorocznym stężeniem

1. DEFINICJE

Promieniowanie jonizujące – promieniowanie składające się z cząstek bezpośrednio lub pośrednio jonizujących albo z obu rodzajów tych cząstek lub fal elektromagnetycznych o długości do 100 nm (nanometrów);

Średnioroczne stężenie radonu – wartość stężenia radonu oszacowaną na podstawie pomiarów tego stężenia w okresie nie krótszym niż jeden miesiąc, odpowiadającą średniemu stężeniu radonu w powietrzu w okresie roku kalendarzowego

Kultura bezpieczeństwa – zespół podstawowych wartości, postaw i zachowań, zarówno grupowych, jak i indywidualnych, nadających priorytet zagadnieniom ochrony i bezpieczeństwa przed innymi celami

Narażenie – proces, w którym organizm ludzki podlega napromienieniu promieniowaniem jonizującym:

a) zewnętrznemu lub jest wystawiony na możliwość takiego napromienienia (narażenie zewnętrzne) lub

b) wewnętrznemu lub jest wystawiony na możliwość takiego napromienienia (narażenie wewnętrzne);

Narażenie na radon – narażenie na pochodne radonu

Ochrona radiologiczna – zapobieganie narażeniu ludzi i skażeniu środowiska, a w przypadku braku możliwości zapobieżenia takim sytuacjom – ograniczenie ich skutków do poziomu tak niskiego, jak tylko jest to rozsądnie osiągalne, przy uwzględnieniu czynników ekonomicznych, społecznych i zdrowotnych

Szkoda dla zdrowia człowieka – oszacowane ryzyko skrócenia długości i pogorszenia jakości życia ludzi w następstwie narażenia na promieniowanie jonizujące; obejmuje straty wynikające ze skutków somatycznych, nowotworów i poważnych zaburzeń genetycznych;

Zagrożenie – narażenie, którego wystąpienie nie jest pewne, lecz które może być skutkiem zdarzenia lub serii zdarzeń o charakterze probabilistycznym, w tym awarii sprzętu i błędów eksploatacyjnych;

Praktykant – oznacza osobę przechodzącą szkolenie lub kształconą w danej jednostce organizacyjnej w celu uzyskania szczególnych umiejętności;

Zasada optymalizacji – Kierownik jednostki organizacyjnej zapewnia wykonywanie działalności związanej z narażeniem zgodnie z zasadą optymalizacji wymagającą, żeby – przy rozsądnym uwzględnieniu czynników ekonomicznych i społecznych oraz aktualnego stanu wiedzy technicznej – liczba narażonych pracowników i osób z ogółu ludności oraz prawdopodobieństwo ich narażenia były jak najmniejsze, a otrzymywane przez nich dawki promieniowania jonizującego były możliwie małe

2. RADON – NR WE 233-146-0 NR CAS 10043-92-2 

Radon” oznacza nuklid promieniotwórczy Rn-222 oraz jego pochodne. Radon (Rn, łac. radon) – pierwiastek chemiczny z grupy gazów szlachetnych w układzie okresowym. Radon jest bezbarwnym, bezwonnym radioaktywnym gazem szlachetnym. Występuje naturalnie, jako produkt rozpadu radu, który z kolei powstaje z obecnego w przyrodzie w sporych ilościach uranu. Średnioroczne stężenia promieniotwórczego radonu w powietrzu w miejscach pracy wewnątrz pomieszczeń oraz pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi wynosi 300 Bq/m³ (bekereli na metr sześcienny).

3. POWIADOMIENIE W ZAKRESIE OCHRONY RADIOLOGICZNEJ

Wykonywanie działalności związanej z narażeniem polegającej na wykonywaniu pracy w miejscach pracy, w których, mimo podjęcia działań zgodnie z zasadą optymalizacji, stężenie radonu wewnątrz pomieszczeń w tych miejscach pracy przekracza poziom odniesienia w wysokości 300 Bq/m 3 (bekereli na metr sześcienny) wymaga powiadomienia w zakresie ochrony radiologicznej.

Obowiązkowi powiadomienia nie podlega wykonywanie działalności jeżeli stężenie promieniotwórcze naturalnych izotopów promieniotwórczych w materiałach ciekłych lub gazowych spełnia znamiona określone w § 1 rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 marca 2021 r. w sprawie przypadków, w których wykonywanie działalności związanej z narażeniem na promieniowanie jonizujące pochodzące od naturalnych izotopów promieniotwórczych nie wymaga powiadomienia (Dz.U. z 2021 r. poz. 627)

4. OBOWIĄZKI PRACODAWCY – WYMAGANIA OGÓLNE

Pracodawca jest obowiązany chronić pracowników przed promieniowaniem jonizującym, pochodzącym ze źródeł sztucznych i naturalnych, występujących w środowisku pracy. Dawka promieniowania jonizującego pochodzącego ze źródeł naturalnych, otrzymywana przez pracownika przy pracy w warunkach narażenia na to promieniowanie, nie może przekraczać dawek granicznych.

5. OBOWIĄZKI PRACODAWCY – KOBIETY W CIĄŻY I KARMIĄCE DZIECKO PIERSIĄ 

Kobiety w ciąży i kobiety karmiące dziecko piersią nie mogą wykonywać prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia, mogących mieć niekorzystny wpływ na ich zdrowie, przebieg ciąży lub karmienie dziecka piersią. Dla kobiet w ciąży kobiet karmiących dziecko piersią, są to prace w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące określonych w przepisach Prawa atomowego. Kobieta, od chwili zawiadomienia kierownika jednostki organizacyjnej, a w przypadku kobiety będącej pracownikiem zewnętrznym – pracodawcy zewnętrznego, że jest w ciąży, nie może pracować w warunkach prowadzących do otrzymania przez mające urodzić się dziecko dawki skutecznej (efektywnej) przekraczającej 1 mSv. Kobieta karmiąca piersią nie może pracować w warunkach narażenia na skażenie promieniotwórcze.

6. OBOWIĄZKI PRACODAWCY – MŁODOCIANI

Nie wolno zatrudniać młodocianych przy pracach wzbronionych, których wykaz ustala w drodze rozporządzenia Rada Ministrów. W/w Rada Ministrów ustaliła, że młodociani nie mogą pracować w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące na poziomie przekraczającym dopuszczalne wartości dawek granicznych określone w przepisach prawa atomowego. Osoby w wieku poniżej 18 lat mogą pracować w warunkach narażenia jedynie w celu nauki lub przyuczenia do zawodu.

Dla uczniów, studentów i praktykantów, w wieku od 16 lat do 18 lat, dawka graniczna, wyrażona jako dawka skuteczna (efektywna) wynosi 6 mSv w ciągu roku kalendarzowego, przy czym dawka graniczna, wyrażona jako dawka równoważna, wynosi w ciągu roku kalendarzowego:

a) 15 mSv – dla soczewki oka;

b) 150 mSv – dla skóry,

c) 150 mSv – dla kończyn zdefiniowanych jako dłonie, przedramiona, stopy i kostki.

Dla uczniów, studentów i praktykantów, w wieku poniżej 16 lat dawka graniczna, wyrażona jako dawka skuteczna (efektywna), wynosi 1 mSv w ciągu roku kalendarzowego, przy czym dawka graniczna, wyrażona jako dawka równoważna, wynosi w ciągu roku kalendarzowego:

a) 15 mSv – dla soczewki oka;

b) 50 mSv – dla skóry.

7. OBOWIĄZEK POMIARU STĘŻENIA RADONU

Pracodawca zatrudniający pracownika w warunkach narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, jest obowiązany wykonywać ich pomiary w trybie i z częstotliwością określonymi w przepisach wydanych na podstawie art. 227 § 2 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy. Natomiast rozporządzenie wykonawcze stanowi, że w przypadku występowania czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, o którym mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 222 § 3 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, badania i pomiary wykonuje się w odpowiedniej częstotliwości ze względu na NDS – najwyższe dopuszczalne stężenie. W przypadku promieniowania jonizującego stosujemy oznaczenia Bq/m³ (bekereli na metr sześcienny) oraz mSv (milisiwert).

Kierownicy jednostek wykonujących działalność, w której występują miejsca pracy zlokalizowane wewnątrz pomieszczeń na poziomie parteru lub piwnicy na terenach, na których średnioroczne stężenie promieniotwórcze radonu w powietrzu w znacznej liczbie budynków może przekroczyć poziom 300 Bq/m 3 (bekereli na metr sześcienny) lub pod ziemią, zapewniają w tych miejscach pracy pomiar stężenia radonu. Laboratoria prowadzące pomiary, informują niezwłocznie państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego o przypadkach przekroczenia wartości średniorocznego stężenia promieniotwórczego radonu w powietrzu w pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi.

8. METODY I NARZĘDZIA POMIARU STĘŻENIA AKTYWNOŚCI RADONU W POWIETRZU

Pomiary stężenia radonu w powietrzu przeprowadza się w celu określenia stopnia narażenia radiologicznego pochodzącego od tego izotopu. Do pomiarów średniorocznego stężenia radonu wewnątrz pomieszczeń należy stosować detektory śladowe w komorze dyfuzyjnej. Pomiar z wykorzystaniem detektorów śladowych przebiega dwuetapowo. W pierwszym etapie detektor jest eksponowany przez ściśle określony czas (tzw. okres ekspozycji detektora) w pomieszczeniu, w którym chcemy określić stężenie radonu, a następnie po zakończeniu ekspozycji następuje tzw. „odczyt detektora”. W opinii ekspertów wykonujących pomiary stężenia radonu w celu uzyskania średniorocznego stężenia radonu w pomieszczeniu przeznaczonym na pobyt ludzi zalecanym jest wykonywanie pomiarów w okresie grzewczym (zalecany w Polsce okres październik – marzec), z uwzględnieniem sezonowych współczynników korekcyjnych tam, gdzie jest to zasadne.

9. RODZAJE MIEJSC PRACY ORAZ BUDYNKÓW POTENCJALNIE NARAŻONYCH NA WYSTĄPIENIE PODWYŻSZONEGO STĘŻENIA RADONU

Do miejsc pracy narażonych na występowanie podwyższonego stężenia radonu, poza miejscami pracy wskazanymi w art. 23 ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. – Prawo atomowe, należy zaliczyć:

a) podziemne trasy turystyczne – przewodnicy i pracownicy techniczni;

b) jaskinie i inne naturalne pustki w górotworze, które są miejscami pracy speleologów, klimatologów, biologów i innych pracowników nauki;

c) sanatoria wykorzystujące radon w celach leczniczych – pracownicy obsługujący kuracjuszy;

d) ośrodki spa oferujące różne formy subterranoterapii, tj. zabiegi wykonywane pod powierzchnią ziemi, np. w nieczynnych wyrobiskach górniczych;

e) miejsca wydobywania ropy naftowej lub gazu ziemnego;

f) miejsca wydobywania rud metali;

g) miejsca pracy pod ziemią, w których, mimo podjęcia działań zgodnie z zasadą optymalizacji, poziom stężenia energii potencjalnej promieniowania alfa krótkożyciowych produktów rozpadu radonu w tych miejscach pracy wskazuje na możliwość otrzymania przez pracownika dawki skutecznej (efektywnej) większej niż 1 mSv (milisiwert) rocznie;

h) budynki użyteczności publicznej (np. szkoły, przedszkola, żłobki, szpitale oraz zamieszkania zbiorowego – domy pomocy społecznej, domy dziecka, internaty, domy studenckie) na terenach wskazanych w rozporządzeniu ministra właściwego do spraw zdrowia wydanym na podstawie art. 23c ust. 7 ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. – Prawo atomowe;

i) stacje uzdatniania wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, w których w wyniku przeprowadzonych pomiarów stężenia radonu na ujęciu stwierdzono w wodzie przekraczanie wartości parametrycznej określonej w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, tj. 100 Bq/l;

j) stacje uzdatniania wody wykorzystywanej na pływalniach, jeżeli woda doprowadzana na pływalnię nie jest wodą przeznaczoną do spożycia przez ludzi;

k) podziemne parkingi, magazyny i stacje metra oraz tunele (drogowe i kolejowe), jeśli są miejscem pracy.

10. SPOSOBY ZMNIEJSZANIA NARAŻENIA NA STĘŻENIA RADONU W MIEJSCACH PRACY

Do sposobów zmniejszania narażenia na radon w miejscach pracy należą m.in.:

a) optymalizacja narażenia przez stosowanie rozwiązań takich jak: rotacja załogi, ograniczanie czasu pracy, zmiany techniczne (zmiany w systemie wentylacji), środki ochrony osobistej (półmaski, okulary ochronne);

b) kategoryzacja zagrożonych wyrobisk, z czym wiążą się obowiązki pracodawcy określone w ustawie z dnia 29 listopada 2000 r. – Prawo atomowe i wydanych na jej podstawie przepisach wykonawczych;

c) ograniczanie narażenia przez ujmowanie i odprowadzanie wód i osadów o określonym stężeniu izotopów radu;

d) kategoryzacja pracowników A lub B (6 lub 1 mSv);

e) wentylacja i izolowanie źródeł emisji.

11. SPOSOBY ZMNIEJSZENIA POZIOMU STĘŻENIA RADONU W POMIESZCZENIACH BUDYNKU

Nagromadzony w pomieszczeniach budynku radon jest wypadkową dwóch procesów: dopływu z podłoża, ścian i stropów oraz usuwania go w drodze naturalnej lub wymuszonej wentylacji. W celu zastosowania odpowiednich środków zaradczych w budynkach o znacznie podwyższonym stężeniu radonu w pierwszej kolejności należy ustalić źródło oraz drogę przenikania radonu do wnętrza pomieszczenia budynku, jak również przyczyny występowania wysokiego stężenia. Zmniejszenie poziomu stężenia radonu w pomieszczeniu budynku można osiągnąć, zwiększając częstość wymian powietrza za pomocą mechanicznego systemu wentylacyjnego albo stosując odpowiednie rodzaje pokrycia ścian, które obniżą współczynnik ekshalacji.

Metodą obniżenia stężenia radonu w domu jest mikrowentylacja, która powoduje, że zarówno ciśnienie powietrza, jak i stężenie radonu wewnątrz pomieszczenia zrównuje się z ciśnieniem atmosferycznym i stężeniem radonu na zewnątrz. Skutecznym sposobem usuwania radonu z budynku jest wentylowanie strefy podpodłogowej pierwszego poziomu budynku – parteru. Należy jednak zwrócić uwagę, że nieodpowiednie wietrzenie może spowodować także wzrost stężenia radonu w budynku, np. otwarcie okna na poddaszu może spowodować „zassanie” radonu np. z piwnicy lub parteru przez wystąpienie tzw. efektu kominowego.

Zmniejszenie poziomu stężenia radonu w pomieszczeniach budynku możliwe jest również w drodze działań polegających na zwiększeniu szczelności materiałów budowlanych i zwiększeniu retencji radonu, wyposażeniu domów w specjalne systemy usuwania lub wentylacji powietrza.

Badania wpływu rodzaju pokrycia ścian na wartość ekshalacji radonu przeprowadzone w Centralnym Laboratorium Ochrony Radiologicznej wskazują, że przy zastosowaniu tynku cementowo-wapiennego podwójna warstwa farby olejnej zmniejsza współczynnik ekshalacji radonu o ok. 75%, farba emulsyjna – o ok. 35%, a farba klejowa – o ok. 20%.

Skuteczną metodą obniżenia stężenia radonu w domach jest radykalne zmniejszenie prędkości wnikania radonu z podłoża przez uszczelnienie pęknięć w fundamentach, szczelin w okolicach rur i wszelkich innych nieszczelności, przez które może przedostawać się gaz z podłoża do wnętrza budynku. Często jednak nie jest możliwe znalezienie i szczelne wypełnienie wszystkich miejsc przedostawania się powietrza glebowego i wtedy należy zastosować dodatkowe instalacje zewnętrzne. 

Polegają one na obniżeniu ciśnienia pod budynkiem, a przez to zniwelowaniu tzw. efektu kominowego. Konieczne jest jednak wówczas zapewnienie odprowadzenia powietrza glebowego wzbogaconego w radon spod budynku do atmosfery. Rozwiązaniem alternatywnym jest wytworzenie nadciśnienia pod budynkiem, które hamuje dopływ powietrza do budynku. Można również wykorzystać aktywne studnie radonowe zbierające powietrze glebowe wzbogacone w radon z dala od budynku i następnie odprowadzające radon do atmosfery. Zależnie od rodzaju podłoża stosuje się wysysanie powietrza spod budynku za pomocą wentylatorów o dużej mocy umieszczonych pod fundamentami lub obok budynku (w podłożu o dużej przepuszczalności gazu) instaluje się tzw. studnie radonowe, w których zainstalowane wentylatory wyciągają powietrze z podłoża i wyrzucają je do atmosfery na wysokość ok. 2 m, obniżając w ten sposób ciśnienie powietrza w podłożu w promieniu kilkudziesięciu metrów.

W celu zmniejszenia poziomu stężenia radonu w pomieszczeniu budynku stosowany jest również system poduszki powietrznej, działający na zasadzie przeciwnej do opisanych powyżej rozwiązań. Polega on na wypompowywaniu powietrza z wnętrza budynku (lub z atmosfery) pod jego fundamenty. Chociaż zwiększa się w ten sposób ciśnienie w podłożu pod budynkiem, a więc i prędkość wnikania powietrza z podłoża do budynku, to, ponieważ powietrze jest wypychane spod fundamentów przez powietrze z wewnątrz budynku, czyli znacznie uboższe w radon, stężenie radonu w podłożu ulega znacznemu obniżeniu. W ten sposób uzyskuje się efekt spadku poziomu stężenia radonu również wewnątrz budynku.

12. ZBYWANIE BUDYNKÓW LOKALI LUB POMIESZCZEŃ

Zbywca budynku, lokalu lub pomieszczenia przeznaczonego na pobyt ludzi oraz wynajmujący budynek, lokal lub pomieszczenie, przeznaczone na pobyt ludzi, przekazuje na żądanie nabywcy lub najemcy takiego budynku, lokalu lub pomieszczenia informację o wartości średniorocznego stężenia promieniotwórczego radonu w powietrzu odpowiednio w budynku, lokalu lub pomieszczeniu.

13. PORADY I INFORMACJE

Państwowa Inspekcja Sanitarna udziela porad i informacji w zakresie narażenia na radon w pomieszczeniach oraz związanych z narażeniem na radon zagrożeń dla zdrowia, na temat znaczenia przeprowadzania pomiarów radonu oraz na temat dostępnych środków technicznych służących ograniczeniu występujących stężeń radonu.

Bibliografia:

1. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1320 z późn. zm.) 
2. Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. Prawo atomowe (Dz.U. z 2021 r. poz. 623 z późn. zm.)
3. Dyrektywa Rady 2013/59/Euratom z dnia 5 grudnia 2013 r. ustanawiająca podstawowe normy bezpieczeństwa w celu ochrony przed zagrożeniami wynikającymi z narażenia na działanie promieniowania jonizującego oraz uchylająca dyrektywy 89/618/Euratom, 90/641/Euratom, 96/29/Euratom, 97/43/Euratom i 2003/122/Euratom  (Dz.Urz.UE.L 2014 Nr 13, str. 1)
4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 czerwca 2020 r. w sprawie terenów, na których średnioroczne stężenie promieniotwórcze radonu w powietrzu wewnątrz pomieszczeń w znacznej liczbie budynków może przekraczać poziom odniesienia (Dz.U. z 2020 r. poz. 1139)
5. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 marca 2021 r. w sprawie przypadków, w których wykonywanie działalności związanej z narażeniem na promieniowanie jonizujące pochodzące od naturalnych izotopów promieniotwórczych nie wymaga powiadomienia (Dz.U. z 2021 r. poz. 627)
6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. Nr 33, poz. 166 z późn. zm.)
7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz.U. z 2016 r. poz. 1117)
8. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2017 r. w sprawie wykazu prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciąży i kobiet karmiących dziecko piersią  (Dz.U. z 2017 r. poz. 796)
9. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz.U. z 2016 r. poz. 1509)
10. Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 22 stycznia 2021 r. w sprawie ogłoszenia Krajowego planu działania w przypadku długoterminowych zagrożeń wynikających z narażenia na radon w budynkach przeznaczonych na pobyt ludzi oraz w miejscach pracy (M.P. z 2021 r. poz. 169)
11. EPA Assessment of Risks from Radon in Homes, Office of Radiation and Indoor Air, United States Environmental Protection Agency, Washington, DC 20460
12. Uranium in Poland – history of prospecting and chances for finding new deposits, Przegląd Geologiczny, vol. 59, nr 10, 2011
13. The impact of radioactive radon and its decay products on human health, Environmental Medicine 2016, Vol. 19, No. 1, 51-56
14. WHO handbook on indoor radon: a public health perspective ISBN 978 92 4 154767 3
15. Radon and Cancer, National Cancer Institute at the National Institutes of Health
16. Zatoński W. (red.), Europejski kodeks walki z rakiem, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2011
17. Kalina Mamont-Cieśla, Radon – promieniotwórczy gaz w środowisku człowieka, Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej, str. 33.
18. Zakres Akredytacji AB 450 Polskie Centrum Akredytacji
19. RADON NR WE 233-146-0 NR CAS 10043-92-2 – https://echa.europa.eu/pl/substance-information/-/substanceinfo/100.030.120 
20. URAN NR WE 231-170-6 NR CAS 7440-61-1 – https://echa.europa.eu/pl/substance-information/-/substanceinfo/100.028.336