Obowiązek zapewnienia pomieszczeń i urządzeń higieniczno-sanitarnych dla pracowników wykonujących prace poza terenem zakładu pracy

W ocenie niektórych pracodawców, obowiązek zapewnienia pracownikom pomieszczenia szatni oraz toalet dotyczy wyłącznie tych przypadków, kiedy pracownicy wykonują swoje obowiązki na terenie zakładu pracy. Wielu pracodawców kwestionuje również wymóg zapewnienia w odpowiedniej odległości od miejsca pracy na otwartej przestrzeni pomieszczeń umożliwiających schronienie się przed opadami atmosferycznymi oraz ogrzanie się i zmianę odzieży; z mojego doświadczenia wynika, że w przypadku
wystąpienia opadów atmosferycznych, pracownicy najczęściej przerywają pracę i transportowani są do stałego zaplecza higieniczno-sanitarnego. W tym artykule spróbuję wyjaśnić z jakich przepisów wynika obowiązek zapewnienia pomieszczeń i urządzeń higieniczno-sanitarnych dla pracowników wykonujących prace poza terenem zakładu pracy. 

Zgodnie art. 233 Kodeksu pracy¹ pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom odpowiednie urządzenia higieniczno-sanitarne oraz dostarczyć niezbędne środki higieny osobistej. Ogólnie obowiązujące przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach pracy, dotyczące m.in. pomieszczeń i urządzeń higieniczno-sanitarnych zostały określone w rozporządzeniu w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy² W świetle przepisów określonych w ww. rozporządzeniu pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom pomieszczenia i urządzenia higienicznosanitarne, których rodzaj, ilość i wielkość powinny być dostosowane do liczby zatrudnionych pracowników, stosowanych technologii i rodzajów pracy oraz warunków, w jakich ta praca jest wykonywana. Wymagania dla pomieszczeń i urządzeń higienicznosanitarnych określa załącznik nr 3 do ww. rozporządzenia.

Co do zasady pomieszczenia higienicznosanitarne powinny znajdować się w budynku, w którym odbywa się praca, albo w budynku połączonym z nim obudowanym przejściem, które w przypadku przechodzenia z ogrzewanych pomieszczeń pracy powinno być również ogrzewane. Wymóg ten nie dotyczy następujących sytuacji:

– pracownicy są zatrudnieni na otwartej przestrzeni poza terenem zakładu pracy przez okres nie dłuższy niż 3 miesiące oraz zatrudnienie realizowane jest w budynkach niewyposażonych w instalację wodociągową i kanalizacyjną – wówczas mogą być urządzane ustępy wyposażone w szczelne zbiorniki nieczystości, w takim przypadku ustępy mogą nie spełniać następujących wymagań: miski ustępowe i pisuary nie muszą być spłukiwane bieżącą wodą oraz podłączone do kanalizacji, nie jest wymagane wyposażenie ustępów w instalację i urządzenia przeznaczone do utrzymania wymagań higienicznosanitarnych, w pomieszczeniach ustępów nie jest również konieczne zapewnienie odpowiedniej wymiany powietrza, jak również zapewnienie pomieszczenia izolującego wyposażonego w umywalki z dopływem ciepłej i zimnej wody;

– prace są wykonywane na otwartej przestrzeni lub w nieogrzewanych pomieszczeniach – wówczas należy zapewnić pracownikom w pobliżu miejsc pracy pomieszczenia umożliwiające im schronienie się przed opadami atmosferycznymi, ogrzanie się oraz zmianę odzieży, pomieszczenia te powinny być zaopatrzone w urządzenia do podgrzewania posiłków; w pomieszczeniach do ogrzewania się pracowników powinna być zapewniona temperatura co najmniej 16°C, a na każdego pracownika najliczniejszej zmiany powinno przypadać co najmniej 0,1 m² powierzchni, przy czym całkowita powierzchnia pomieszczenia nie może być mniejsza niż 8 m²; zwrot „w pobliżu miejsca pracy” oznacza nakaz umieszczenia pomieszczeń umożliwiających pracownikom schronienie się przed opadami atmosferycznymi, ogrzanie się oraz zmianę odzieży blisko przestrzeni, w której pracownicy wykonują
powtarzające się działania ze względu na przyjęty w danej jednostce podział zadań; funkcję pomieszczeń umożliwiających im schronienie się przed opadami atmosferycznymi, ogrzanie się oraz zmianę odzieży mogą zatem spełniać tylko takie pomieszczenia, do których każdy pracownik może dotrzeć samodzielnie, nie narażając się m.in. na to, że opady atmosferyczne nie tylko go „zmoczą” ale „przemoczą” – co narazi go na konsekwencje zdrowotne lub będzie wymagało przerwania pracy w celu zmiany odzieży; w razie gdy ze względu na rodzaje prac wykonywanych na otwartej przestrzeni w okresie zimowym nie jest możliwe zapewnienie pomieszczeń o których mowa wyżej, należy zapewnić pracownikom w pobliżu miejsca ich pracy odpowiednio urządzone źródła ciepła, przy zachowaniu
wymagań ochrony przeciwpożarowej³. 

W sytuacji, gdy pracownicy wykonują pracę w terenie, w różnych warunkach atmosferycznych i nie mają możliwości przebrania się i przechowywania odzieży własnej, roboczej i ochronnej, pracodawca powinien zorganizować miejsce zapewniające zmianę odzieży przez pracowników w miejscu pracy. Pracodawca zatrudniający do dwudziestu pracowników powinien zapewnić im co najmniej ustępy i umywalki, a także warunki do higienicznego przechowywania odzieży własnej (domowej), roboczej i ochronnej oraz
do higienicznego spożywania posiłków. Jeżeli w zakładzie pracy takiego pracodawcy nie występują czynniki szkodliwe dla zdrowia i prace brudzące lub nie występują szczególne wymagania sanitarne, miejsca do spożywania posiłków, przechowywania odzieży oraz umywalki mogą znajdować się w jednym pomieszczeniu⁴. Odzież powinna być przechowywana w szatniach lub odpowiednio w pomieszczeniach, o których mowa wyżej. Pracownicy zatrudnieni w pomieszczeniach biurowych mogą przechowywać swoją odzież w przeznaczonych do tego miejscach w pomieszczeniach pracy⁵. Przepisy prawa nie
uzależniają obowiązku pracodawcy zapewnienia pracownikom szatni od nałożonego na pracowników obowiązku lub faktycznej potrzeby zmiany odzieży, którą ocenić miałby pracodawca. Tym samym okoliczność braku potrzeby lub obowiązku zmiany przez zatrudnionych pracowników odzieży nie ma wpływu na obowiązek organizacji szatni przez pracodawcę⁶. Obowiązek zapewnienia warunków do higienicznego przechowywania odzieży własnej, roboczej i ochronnej może być także realizowany w formie tzw. szatni podstawowej zamiast osobnych szatni odzieży własnej pracowników oraz szatni odzieży roboczej i ochronnej⁷.  W szatni podstawowej mogą być zastosowane stojaki wieszakowe. Należy
jednak zaznaczyć, że wymogu urządzenia szatni podstawowej nie spełnia udostępnianie wieszaków, na których wszyscy pracownicy mogą wieszać swoją odzież.

Podsumowując, na obowiązek zapewnienia pomieszczeń higieniczno-sanitarnych pracownikom wykonującym prace poza terenem zakładu pracy nie ma wpływu przykładowo to, że pracownicy nie mają potrzeby zmieniać odzieży, bowiem przychodzą już do pracy w odzieży roboczej. Na pracodawcy spoczywa obowiązek zapewnienia możliwości zapewnienia zmiany odzieży roboczej pracownikom w miejscu pracy. Nie powinno również budzić wątpliwości, że pracownicy wykonujący swoją pracę w terenie powinni mieć dostęp do ustępów wyposażonych w szczelne zbiorniki nieczystości. Takie wymagania spełniają popularne urządzenia typu toi toi. Natomiast pomieszczenia do ogrzania się pracowników mogą zostać zorganizowane w specjalistycznych przyczepach socjalnych z wyposażeniem. Spotkałem się również z innym rozwiązaniem, które polegało na zakupie przez pracodawcę przyczepy kempingowej. Takie rozwiązanie jest oczywiście akceptowalne przy spełnieniu wymagań określonych w §44 ust. 2  rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Powyższe, jak wykazano wynika z wymagań określonych w rozporządzeniu w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz znajduje potwierdzenie w orzecznictwie sądowym.