CZ. I. Obowiązek przeprowadzenia badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy w kontekście zmian rozporządzenia w sprawie NDS i NDN

Wprowadzenie

W dniu 21 sierpnia 2018 r. weszło w życie nowe rozporządzenie w sprawie NDS i NDN czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy ¹. Nowe rozporządzenie zastąpiło rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 czerwca 2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. z 2017 r. poz. 1348) oraz wprowadziło szereg zmian m.in.: wprowadziło jeden wykaz NDS dla szkodliwych czynników chemicznych i pyłowych występujących w środowisku pracy, dodało 16 nowych substancji chemicznych z wartościami NDS i dla niektórych z nich wartościami NDSCh, zmieniło wartości NDS dla 31 substancji chemicznych i dla niektórych z nich wartości NDSCh, z czego dla 17 substancji zmniejszono wartość NDS, zweryfikowało zapisy dot. 18 czynników pyłowych i dla niektórych z nich zmieniło wartości dopuszczalnych stężeń NDS. Mimo tego, że w tym roku miną już dwa lata od czasu obowiązywania nowego rozporządzenia w sprawie NDS i NDN czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, to nadal można spotkać się z wątpliwościami pracodawców dotyczącymi głównie terminów przeprowadzania badań i pomiarów stężeń czynników chemicznych w środowisku pracy, czy też ewentualnego ich wznowienia po wcześniejszym odstąpieniu od ich przeprowadzania.

W niniejszym opracowaniu postaram się przypomnieć najważniejsze informacje dotyczące obowiązku przeprowadzania przez pracodawców badań i pomiarów czynników szkodliwych z uwzględnieniem aktualnego orzecznictwa sądowego oraz rozwijać wątpliwości związane ze zmianami w zakresie NDS czynników chemicznych oraz ich klasyfikacją.

Obowiązek przeprowadzania badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia

Zgodnie z art. 207 §2 Kodeksu Pracy ² pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W celu zapobiegania chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą, pracodawca ma obowiązek przeprowadzać na swój koszt, badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia, rejestrować i przechowywać wyniki tych badań i pomiarów oraz udostępniać je pracownikom ³. Badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia stanowią początek działań, jakie musi podjąć pracodawca w związku ze swoją działalnością profilaktyczną w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy.

Na podstawie upoważnienia ustawowego zawartego w art. 227 §2 Kodeksu Pracy, Minister Zdrowia określił w rozporządzeniu z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy ⁴: tryb, metody, rodzaj i częstotliwość wykonywania badań i pomiarów; przypadki, w których jest konieczne prowadzenie pomiarów ciągłych; wymagania, jakie powinny spełniać laboratoria wykonujące badania i pomiary; sposób rejestrowania i przechowywania wyników tych badań i pomiarów; wzory dokumentów oraz sposób udostępniania wyników badań i pomiarów pracownikom. Pracodawca wskazuje czynniki szkodliwe dla zdrowia w środowisku pracy, dla których wykonuje się badania i pomiary, po przeprowadzeniu rozpoznania źródeł ich emisji oraz warunków wykonywania pracy, które mają wpływ na poziom stężeń lub natężeń tych czynników lub na poziom narażenia na oddziaływanie tych czynników, ze szczególnym uwzględnieniem: rodzaju tych czynników oraz ich właściwości; procesów technologicznych i ich parametrów; wyposażenia technicznego, w tym maszyn, urządzeń, instalacji i narzędzi, które mogą być źródłem emisji czynników szkodliwych dla zdrowia, z uwzględnieniem wyników pomiarów tej emisji dostarczanych przez producentów; środków ochrony zbiorowej i danych dotyczących ich użytkowania; organizacji pracy i sposobu wykonywania pracy; rzeczywistego czasu narażenia na oddziaływanie czynników szkodliwych dla zdrowia, z uwzględnieniem obowiązującego u pracodawcy systemu i rozkładu czasu pracy ⁵. Jak wynika z powyższego, obowiązek wskazania czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy leży w pierwszej kolejności w gestii pracodawcy. Jednak ich niewskazanie, w świetle ciążących na pracodawcy obowiązków, nie może automatycznie zwalniać z wykonywania badań i pomiarów. Zaniechanie prowadzenia takich badań i pomiarów (w zakresie ochrony zdrowia i życia pracowników), narusza podstawowe obowiązki pracodawcy określone w Kodeksie Pracy. Badania i pomiary mają na celu pełną i obiektywną ocenę warunków pracy umożliwiającą następnie zastosowanie właściwych środków zapobiegających chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą ⁶.

Pracodawca konsultuje z pracownikami lub ich przedstawicielami, w trybie przyjętym u danego pracodawcy, działania dotyczące: rozpoznania i typowania czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy; wykonywania badań, pomiarów i pobierania próbek tych czynników na stanowisku pracy ⁷. Pracodawca zapewnia wykonanie badań i pomiarów czynnika szkodliwego dla zdrowia w środowisku pracy, nie później niż w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia działalności ⁸.

Z obowiązku przeprowadzania przez pracodawcę badań środowiska pracy na poszczególnych stanowiskach nie zwalnia posiadanie homologacji, certyfikacji czy też deklaracji zgodności z normami i warunkami technicznymi użytkowanych maszyn i urządzeń ⁹. Zatem dobry stan techniczny maszyn i urządzeń w żadnym wypadku nie wpływa na możliwość odstąpienia przez pracodawcę z określenia rzeczywistego stopnia natężenia czynników szkodliwych.

Ocena działań pracodawców w zakresie nałożonego na nich obowiązku identyfikowania i wskazania występujących w środowisku pracy czynników szkodliwych dla zdrowia należy także do podmiotów zewnętrznych mogących obiektywnie ocenić działania pracodawcy. Ingerencja taka jest wynikiem realizacji przypisanych przez ustawodawcę zadań podmiotu zewnętrznego w stosunku do pracodawcy, tj. wyspecjalizowanego organu, jakim jest Państwowa Inspekcja Sanitarna, która została prawnie usytuowana jako odrębny od pracodawcy podmiot wyposażony w instrumenty kontroli pracodawców, jak również prawne środki nadzoru, w tym nakazowe ¹⁰.

Zgodnie bowiem z art. 1 ustawy o Państwowej Inspekcji Sanitarnej ¹¹, organ ten jest powołany do realizacji zadań z zakresu zdrowia publicznego, w szczególności poprzez sprawowanie nadzoru nad warunkami m.in. higieny pracy w zakładach pracy. Wykonywanie tych zadań polega na sprawowaniu zapobiegawczego i bieżącego nadzoru sanitarnego oraz prowadzeniu działalności zapobiegawczej i przeciwepidemicznej w zakresie chorób zakaźnych i innych chorób powodowanych warunkami środowiska, a także na prowadzeniu działalności oświatowo-zdrowotnej ¹². Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w dziedzinie bieżącego nadzoru sanitarnego należy m.in. kontrola przestrzegania przepisów określających wymagania higieniczne i zdrowotne, w szczególności dotyczących warunków zdrowotnych środowiska pracy, a zwłaszcza zapobiegania powstawaniu chorób zawodowych ¹³. Wobec potencjalnej kolizji pomiędzy interesem ekonomicznym pracodawcy, dla którego przeprowadzenie badań lub pomiarów może być istotnym kosztem działalności, a wymogami zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy w miejscu jej świadczenia celem ochrony dobra jakim jest życie i zdrowie pracowników, niedopuszczalnym z punktu widzenia racjonalności stanowionych przepisów byłoby pozostawienie rozpoznania źródeł emisji czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy przez pracodawcę bez jakiejkolwiek kontroli ze strony organów administracji publicznej ¹⁴.

Częstotliwość przeprowadzania badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia

Wyniki przeprowadzonych badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy stanowią podstawę do określenia poziomu narażenia pracowników, określenia ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy oraz podjęcia stosownych działań mających na celu zmniejszenie poziomu narażenia pracowników. W związku z powyższym niezbędna jest cykliczność wykonywania tych pomiarów, jak również jednoczesny monitoring zdrowia pracowników w celu uzyskania oceny efektywności środków ograniczających narażenie w procesie pracy. W tym miejscu niniejszego opracowania zostanie podjęta pierwsza część tego zagadnienia, tj. cykliczność wykonywania badań i pomiarów środowiska pracy.

W przypadku występowania szkodliwego dla zdrowia czynnika chemicznego lub pyłu, z wyjątkiem czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, badania i pomiary wykonuje się: co najmniej raz na dwa lata – jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,1 do 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS), określonego w przepisach wydanych na podstawie art. 228 §3 Kodeksu Pracy ¹⁵; co najmniej raz w roku – jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,5 wartości NDS ¹⁶. W przypadku występowania szkodliwego dla zdrowia czynnika chemicznego, dla którego została ustalona wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia pułapowego (ndst), określonego w przepisach wydanych na podstawie art. 228 § 3 Kodeksu pracy, pracodawca wykonuje we własnym zakresie pomiary ciągłe stężenia tego czynnika za pomocą urządzeń lub z uwzględnieniem procedur spełniających wymagania określone w Polskiej Normie ¹⁷.

W przypadku występowania czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, o którym mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 222 §3 Kodeksu Pracy, badania i pomiary wykonuje się: co najmniej raz na sześć miesięcy – jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powyżej 0,1 do 0,5 wartości NDS; co najmniej raz na trzy miesiące – jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powyżej 0,5 wartości NDS. W przypadku narażenia na pył zawierający azbest, badania i pomiary wykonuje się co najmniej raz na trzy miesiące. Jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów nie przekroczyły 0,5 wartości NDS, częstotliwość ta może być zmniejszona do jednego pomiaru w odstępie sześciu miesięcy ¹⁸. Jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów szkodliwych dla zdrowia czynników chemicznych lub pyłów, wykonanych w odstępie co najmniej dwóch lat, a w przypadku czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym – co najmniej sześciu miesięcy, nie przekroczyły 0,1 wartości NDS, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów ¹⁹.

Badania i pomiary promieniowania optycznego nielaserowego wykonuje się, jeżeli są eksploatowane źródła tego promieniowania inne niż źródła światła służące do oświetlania pomieszczeń lub stanowisk pracy, stosowane w przeznaczonych dla nich oprawach oświetleniowych oraz w odpowiedniej odległości od eksponowanych części ciała. Badania i pomiary promieniowania optycznego nielaserowego wykonuje się: co najmniej raz na dwa lata – jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono poziom ekspozycji powyżej 0,4 do 0,7 wartości maksymalnej dopuszczalnej ekspozycji (MDE), określonej w przepisach wydanych na podstawie art. 228 §3 Kodeksy Pracy; co najmniej raz w roku – jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono poziom ekspozycji powyżej 0,7 wartości MDE ²⁰.

Badania i pomiary promieniowania laserowego wykonuje się, jeżeli eksploatowane są źródła tego promieniowania inne niż: lasery zaliczone, zgodnie z Polską Normą, do klasy 1, 1M, 2, 2M lub 3R, które pracują w warunkach określonych przez producenta urządzenia, lublasery zaliczone, zgodnie z Polską Normą, do klasy 3B lub 4, do których zostały zastosowane środki ochrony zbiorowej, pozwalające na zaklasyfikowanie urządzenia do klasy 1. Badania i pomiary promieniowania laserowego wykonuje się: co najmniej raz na dwa lata – jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono poziom ekspozycji powyżej 0,4 do 0,8 wartości MDE; co najmniej raz w roku – jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono poziom ekspozycji powyżej 0,8 wartości MDE ²¹. Jeżeli podczas dwóch ostatnich badań i pomiarów promieniowania optycznego nielaserowego albo laserowego, wykonanych w odstępie dwóch lat, poziom ekspozycji nie przekraczał 0,4 wartości MDE, pracodawca może odstąpić od wykonywania pomiarów ²².

Badania i pomiary pól lub promieniowania elektromagnetycznego o częstotliwości zakresu 0 Hz-300 GHz wykonuje się w przypadku występowania w miejscach wykonywania pracy stref ochronnych, określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 228 §3 Kodeksu Pracy: co najmniej raz na dwa lata – jeżeli podczas ostatniego pomiaru stwierdzono występowanie tylko strefy pośredniej; co najmniej raz w roku – jeżeli podczas ostatniego pomiary stwierdzono występowanie również strefy zagrożenia i strefy niebezpiecznej; jeżeli podczas dwóch ostatnich badań i pomiarów pól lub promieniowania elektromagnetycznego, wykonanych w odstępstwie dwóch lat, nie stwierdzono występowania stref ochronnych w miejscach wykonywania pracy, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów ²³.

W przypadku występowania mikroklimatu zimnego albo gorącego badania i pomiary wskaźników mikroklimatu, o których mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 228§ 3 Kodeksu Pracy, wykonuje się raz w roku. Jeżeli podczas dwóch ostatnich badań wartości wskaźników mikroklimatu nie przekraczały wartości dopuszczalnych dla 8-godzinnego dobowego wymiaru czasu pracy, pracodawca może wykonywać je raz na dwa lata ²⁴.

Badania i pomiary szkodliwego dla zdrowia czynnika fizycznego, występującego w postaci: hałasu, hałasu ultradźwiękowego, drgań mechanicznych działających na organizm człowieka przez kończyny górne lub drgań mechanicznych o ogólnym działaniu na organizm człowieka wykonuje się: co najmniej raz na dwa lata – jeżeli podczas ostatniego badania i pomiary stwierdzono natężenie czynnika powyżej 0,2 do 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego natężenia (NDN), określonego w przepisach wydanych na podstawie art. 228 §3 Kodeksu Pracy; co najmniej raz w roku – jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono natężenie czynnika powyżej 0,5 wartości NDN. Jeżeli podczas dwóch ostatnich badań i pomiarów hałasu lub drgań mechanicznych, wykonanych w odstępie dwóch lat, natężenie czynnika nie przekraczało 0,2 wartości NDN, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów ²⁵.

Badania i pomiary chemicznych i fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy wykonuje się każdorazowo, jeżeli nastąpiły zmiany w wyposażeniu technicznym, w procesie technologicznym lub w warunkach wykonywania pracy, które mogły mieć wpływ na zmianę poziomu emisji, poziomu narażenia albo wystąpiły okoliczności, które uzasadniają ich ponowne wykonanie ²⁶.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy wykonują laboratoria, które uzyskały akredytację w tym zakresie na podstawie przepisów ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (Dz.U. z 2019 r. poz. 155 z późn. zm.) ²⁷. W przypadku braku ww. laboratoriów akredytowanych do badania lub pomiarów określonego czynnika, badania i pomiary wykonują: laboratoria szkół wyższych, instytutów naukowych Polskiej Akademii Nauk lub instytutów badawczych, które prowadzą badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy i mają wdrożony system zapewnienia jakości lub laboratoria Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Wojskowej Inspekcji Sanitarnej i Państwowej Inspekcji Sanitarnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji – jeżeli mają wdrożony system zapewnienia jakości lub też laboratoria prowadzone przez jednostki organizacyjne lub osoby fizyczne, które uzyskały certyfikat kompetencji w zakresie wykonywania badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy na podstawie przepisów ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności, dysponujące aparaturą do badań i pomiarów tych czynników, która podlega udokumentowanemu nadzorowi metrologicznemu obejmującemu okresowe wzorcowania lub sprawdzania i konserwację ²⁸.

Jak wiadomo, pracodawca wskazuje czynniki szkodliwe dla zdrowia w środowisku pracy, dla których wykonuje się badania i pomiary. Co jednak w sytuacji, kiedy podczas rozpoznawania źródeł emisji czynników szkodliwych stwierdzone zostanie sporadyczne stosowanie jakiegoś produktu? Czy wtedy również należy przeprowadzić badania i pomiary? – otóż tak. Potwierdza to również orzecznictwo sądowe. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z dnia 18.01.2017 r. stwierdził, że sporadyczne stosowanie produktu nie zwalnia ze sprawdzenia narażenia jakie występuje na stanowisku pracy, na którym wykorzystywany jest dany produkt. Na podstawie kart charakterystyki można określić, czy dana substancja lub mieszanina stwarza zagrożenie, a poziom tego narażenia można określić poprzez wykonanie stosownych pomiarów. Nie ulega wątpliwości, iż zgodnie art. 227 § 1 pkt 2 Kodeksu Pracy obowiązkiem pracodawcy jest wykonywanie pomiarów czynników szkodliwych w środowisku pracy, dla których zostały opracowane wartości dopuszczalne na stanowiskach pracy zamieszczone w rozporządzeniu w sprawie NDS i NDN czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dopiero wykonanie pomiarów czynników szkodliwych występujących w środowisku pracy, dla których zostały opracowane wartości dopuszczalne na stanowiskach pracy może wykazać, że poziom narażenia pracownika na dany czynnik jest poniżej dopuszczalnych wartości. Natomiast w przypadku przekroczenia tych wartości jest to informacja dla pracodawcy, że należy podjąć działania organizacyjno-techniczne zmierzające do obniżenia tego poziomu i zapewnienia bezpiecznych warunków pracy ²⁹.