Narażenie zawodowe u pracowników zatrudnionych w zakładach pogrzebowych

  1. WYTYCZNE GŁÓWNEGO INSPEKTORA SANITARNEGO

Główny Inspektor Sanitarny na stronie BIP 29.09.2020 r. opublikował wytyczne do planowania i działalności Państwowej Inspekcji Sanitarnej w 2021 roku. W zakresie sprawowanie zapobiegawczego i bieżącego nadzoru sanitarnego w dziedzinie higieny pracy polecono:  „Koordynowanie  i  prowadzenie  nadzoru  nad  warunkami  pracy  i  oceny  narażenia  zawodowego  pracowników  zatrudnionych  w  zakładach pogrzebowych (realizacja zamierzenia w latach 2021-2022).” W związku powyższym w okresie 2021-2022 odbędą się kontrole przeprowadzane przez Państwowych Powiatowych Inspektorów Sanitarnych w zakresie spełnienia obowiązków określonych w kodeksie pracy oraz rozporządzeniach, wydanych na podstawie art. 23715 w/w ustawy.

  1. ZAKŁAD POGRZEBOWY

Działalność prowadzona w zakresie potocznie zwanym „zakład pogrzebowy” jest indywidualną działalnością usługową określoną kodem PKD 96.03.Z Pogrzeby i działalność pokrewna. Podklasa ta obejmuje grzebanie i kremację zwłok ludzkich i zwierzęcych oraz usługi powiązane:

– przygotowanie zwłok do pochówku lub kremacji, balsamowanie zwłok,

– usługi zakładów pogrzebowych,

– przeprowadzenie pogrzebu lub kremacji,

– wynajmowanie przygotowanego miejsca w domach pogrzebowych,

– dzierżawę lub sprzedaż grobów,

– opiekę i utrzymywanie grobów i mauzoleów.

Podklasa ta nie obejmuje:

– utrzymania terenów zieleni na cmentarzach, sklasyfikowanej w 81.30.Z.

– działalności usługowej związanej z praktykami religijnymi związanymi z uroczystościami pogrzebowymi, sklasyfikowanej w 94.91.Z.

  1. GRABARZ

Grabarz (kod zawodu: 931201) bierze udział w przygotowaniu ceremonii pogrzebowej, wykopuje i zakopuje nowy grób lub rozkopuje istniejący; wykonuje prace porządkowe związane z przygotowaniem grobu, przestawieniem płyty nagrobnej oraz usypaniem nagrobka. Zadaniami zawodowymi są czynności tj. omawianie szczegółów pochówku z rodziną zmarłego; przygotowywanie wybranego wcześniej miejsca do pochówku, w tym: ręczne wykopanie dołu, wykonanie prac porządkowych związanych z przygotowaniem grobu, umocnienie ścian wykopu, przygotowanie trumny i pasów do jej opuszczania do wykopu i ułożenie mogiły; odsuwanie i przenoszenie płyty pomnikowej w grobowcu rodzinnym; rozkopywanie istniejącego grobu, wydobywanie zwłok i szczątków z grobu w celu przeniesienia ich i ponownego pochówku w tym samym lub w innym miejscu; przenoszenie trumny w kondukcie pogrzebowym; opuszczanie trumny do grobu z wykorzystaniem pasów, umocnienie i zasypanie grobu, przenoszenie na miejsce płyty nagrobnej, usypanie nagrobku ziemnego; wykonywanie drobnych prac murarskich mających na celu zamknięcie grobu murowanego; wykonywanie zadań zawodowych z wykorzystaniem odzieży ochronnej oraz przyjmowanie szczepień ochronnych; przygotowywanie zwłok do pochówku, wykonywanie toalety pośmiertnej oraz zabiegów związanych z godnym przygotowaniem ciała do pochówku; zajmowanie się transportem zmarłych oraz organizacją i przeprowadzaniem konduktu pogrzebowego; układanie wieńców po ceremonii pogrzebowej; budowanie grobowców zgodnie z zamówieniem rodziny zmarłego;

  1. NARAŻENIE NA HAŁAS ORAZ DRGANIA

Grabarz co do zasady kopie groby ręcznie, natomiast w codziennej pracy wykorzystuje także elektronarzędzia oraz agregaty prądotwórczy. Agregaty wykorzystywane są jako źródła zasilania dla innych elektronarzędzi. Młoty wyburzeniowe wykorzystywane są do rozbijania skał w trakcie kopania grobów. Szlifierka kątowa wykorzystywana jest do zeszlifowania z płyty nagrobkowej informacji lub zmiany danych. Dodatkowo szlifierka kątowa wykorzystywana jest do wycinania w wylewce betonowej, znajdującej się pod pokrywą płyty nagrobnej, miejsca na urnę. Piły spalinowe/elektryczne wykorzystywane są do wycinania napotkanych korzeni. Dodatkowo źródłem drgań o działaniu ogólnym i miejscowym jest karawan oraz pojazd techniczny, wykorzystywany do prac gospodarczych i przygotowawczych w zakresie pochówku. 

Według instrukcji producentów poziom generowanego hałasu oraz drgań charakteryzuje się następując:

-agregat prądotwórczy 

a) Poziom ciśnienia akustycznego LpA od 66 do 95 dB(A)

– młot wyburzeniowy

a) Poziom ciśnienia akustycznego LpA 96,5 dB(A)

b) Wartość emisji drgań ah = 16,29 m/s2

– szlifierka kątowa

a) Poziom ciśnienia akustycznego LpA 92 dB(A)

b) Wartość emisji drgań ah = 7,5 m/s2

-wiertarko-wkrętarka akumulatorowa 

a) Poziom ciśnienia akustycznego LpA od 72,5 do 88 dB(A)

b) Wartość emisji drgań ah = 1,5 m/s2 w przypadku wiercenia w betonie oraz 11 m/s2 w trakcie wiercenia udarowego w betonie.

– pilarka spalinowa lub elektryczna

a) Poziom ciśnienia akustycznego LpA od 98 do 112 dB(A)

b) Wartość emisji drgań ah =  od 4,2 do 7,8 m/s2

W związku z powyższym pracodawca musi wdrożyć działania określone w rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne (Dz.U. Nr 157, poz. 1318)

  1. NARAŻENIE NA CZYNNIKI CHEMICZNE

Produkty chemiczne zaklasyfikowane jako niebezpieczne stosowane w zakładzie pogrzebowym można podzielić na 3 grupy/obszary działania:

– substancje i mieszaniny wykorzystywane do tanatokosmetyki

– substancje i mieszaniny wykorzystywane do dezynfekcji o działaniu bakteriobójczym, wirusobójczym i grzybobójczym

– substancje i mieszaniny wykorzystywane do prac ogólnobudowlanych.

W większości przypadków będą to substancje i mieszaniny chemiczne zaklasyfikowane jako niebezpieczne, dla których należy uzyskać karty charakterystyk oraz na podstawie art. 37 ust. 5 rozporządzenia REACH, wdrożyć zalecane środki w celu właściwej kontroli ryzyka, których istnienie stwierdzono w dostarczonych kartach charakterystyk.

W ramach przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego pracodawca jest obowiązany uwzględnić otrzymane od dostawcy informacje dotyczące zagrożenia czynnikiem chemicznym oraz zaleceń jego bezpiecznego stosowania, w szczególności zawarte w karcie charakterystyki.

W większości przypadków będą to substancje i mieszaniny chemiczne niebezpieczne o następujących rodzajach zagrożeń:

H226 – Łatwopalna ciecz i pary

H302 – Działa szkodliwie po połknięciu

H314 – Powoduje poważne oparzenia skóry oraz uszkodzenia oczu

H315 Działa drażniąco na skórę.

H317 – Może powodować reakcję alergiczną skóry

H318 Powoduje poważne uszkodzenie oczu.

H319 – Działa drażniąco na oczy

H335 – Może powodować podrażnienie dróg oddechowych

H373 – Może powodować uszkodzenie narządów poprzez długotrwałe lub narażenie powtarzane (Ustna)

H400 – Działa bardzo toksycznie na organizmy wodne

H412 – Działa szkodliwie na organizmy wodne, powodując długotrwałe skutki

Natomiast substancjami, dla których ustalono najwyższe dopuszczalne stężenie w środowisku pracy będą zazwyczaj: 

– Propan-2-ol CAS: 67-63-0 EC: 200-661-7;

– Etanol CAS: 64-17-5 EC: 200-578-6;

– Wodorotlenek sodu CAS: 1310-73-2 EC: 215-185-5;

– (metylo-2-metoksyetoksy)propanol CAS: 34590-94-8 EC: 252-104-2;

– 2-(2-butoksyetoksy)etanol CAS: 112-34-5 EC: 203-961-6;

– Etano-1,2-diol CAS: 107-21-1 EC: 203-473-3;

– 2-aminoetanol CAS: 141-43-5 EC: 205-483-3;

– wodorotlenek wapnia CAS: 1305-62-0;

  1. NARAŻENIE NA CZYNNIKI BIOLOGICZNE

W większości przypadków pracodawcy wskazują narażenie na czynniki biologiczne grupy 2 oraz 3 zagrożenia. 

W przypadku grupy 3 jest to:

– Wirus zapalenia wątroby typu B (WZW B, HBV)

– Wirus zapalenia wątroby typu C (WZW typu C, HCV)

– Ludzki wirus niedoboru odporności typu 1 (HIV-1)

– Salmonella Typhi

– Wirus kleszczowego zapalenia mózgu (podtyp środkowoeuropejski)

– koronawirus zespołu ostrej niewydolności oddechowej 2 (wirus SARS-CoV-2)

Natomiast w przypadku grupy 2 jest to:

– Wirus zapalenia wątroby typu E (WZW E, HEV, Ortohepevirus A)

– Wirus zapalenia wątroby typu D (WZW typu D, HDV)

– Wirus zapalenia wątroby typu A (WZW A, HAV, ludzki enterowirus typu 72)

– Clostridium perfringens (laseczka zgorzeli gazowej)

– Clostridium botulinum (laseczka jadu kiełbasianego)

– Clostridium tetani

– Staphylococcus aureus (gronkowiec złocisty)

– Streprococcus pyogenes (paciorkowiec ropotwórczy)

– Trichophyton rubrum (grzyb czerwony)

– Trichophyton spp.

– Alergeny białkowe człowieka

– Jad trupi: aminy biogenne (kadaweryna, putrescyna) powstające podczas rozkładu białek ludzkich

– Klebsiella spp.

– Aspergillus fumigatus

W ramach oceny narażenia pracowników na czynniki biologiczne należy uwzględnić etapy rozkładu zwłok, tj. siedem faz pośmiertnych opisanych np. w Black Sue, All That Remains: A Life in Death, 2019, Indeks: 32081053.

  1. RĘCZNE PRACE TRANSPORTOWE 

Ręczne prace transportowe można podzielić na kilka etapów, w których występuje narażenie na uraz lub zwiększone obciążenie statyczne lub dynamiczne. Pierwszym etapem jest odbiór zwłok z  prosektorium lub z miejsca zgonu. W przypadku prosektorium jest zapewniony dostęp do zwłok oraz możliwość użycia sprzętów pomocniczych do ich transportu. Natomiast, jeżeli odbiór zwłok odbywa się z miejsca zgonu osoby, występują trudności w zakresie bezpiecznego transportu, np. spowodowane lokalizacją mieszkania, wąskimi korytarzami, stromymi lub nierównymi zejściami oraz brakiem możliwości zaparkowania w bliskim sąsiedztwie pojazdu technicznego do przewozu zwłok. Dodatkowo zwłoki mogą być w różnych fazach rozkładu, np. trzecia faza pośmiertna, rigor mortis (stężenie pośmiertne) osiągająca pełną postać 12–24 godzin po zgonie. Podłożem całego procesu jest zahamowanie wypompowywania jonów wapnia z włókien mięśniowych, a w efekcie gromadzenie się jonów wewnątrz komórek, co doprowadza do skurczu filamentów aktyny i miozyny, a ostatecznie całego mięśnia. Ponieważ mięśnie odpowiadają za zginanie stawów, to te ostatnie także mogą się kurczyć i „zastygnąć” w danej pozycji w ciągu kilku godzin po śmierci lub inne fazy jak  livor mortis oraz boiling mass of maggots. Drugim etapem jest przygotowanie grobu, gdzie odbywają się ręczne prace związane z transportem ziemi, skał, korzeni oraz innych elementów, które wystąpiły w trakcie kopania.  Trzecim etapem jest transport zwłok do kaplica, a następnie transport zbiorowy w orszaku żałobnym oraz umieszczenie trumny bądź urny w grobie. Zazwyczaj do opuszczania trumny wykorzystuje się bawełniane liny, natomiast można już spotkać specjalne winy do opuszczania trumien. Każdy z tych etapów charakteryzuje się innym narażeniem oraz inną strefą pracy. 

  1. KARAWAN – WYMAGANIA

Środek transportu drogowego przeznaczony do przewozu zwłok i szczątków ludzkich powinien spełniać następujące wymagania techniczne i sanitarne:

– być trwale oznakowany w sposób wskazujący na jego przeznaczenie;

– posiadać kabinę kierowcy odizolowaną od części przeznaczonej na umieszczenie zwłok albo szczątków ludzkich;

– posiadać zabezpieczenie przed przesuwaniem się trumny lub pojemnika na zwłoki albo szczątki ludzkie podczas przewozu;

– posiadać podłogę w części przeznaczonej na umieszczenie trumny lub pojemnika na zwłoki albo szczątki ludzkie wykonywaną z materiałów łatwo zmywalnych i odpornych na działanie środków dezynfekujących;

– posiadać wydzielone miejsce na przechowywanie środków dezynfekcyjnych, sprzętu myjąco-czyszczącego oraz jednorazowych rękawic ochronnych.

Nie dopuszcza się montażu miejsc siedzących w części przeznaczonej na umieszczenie zwłok albo szczątków ludzkich. Po każdorazowym przewiezieniu zwłok albo szczątków ludzkich przeprowadza się dezynfekcję środka transportu w części przeznaczonej na ich umieszczenie. Do dezynfekcji stosuje się produkty o działaniu bakteriobójczym, wirusobójczym i grzybobójczym. Zabrania się zewnętrznego mycia środka transportu drogowego przeznaczonego do przewozu zwłok i szczątków ludzkich w miejscach przypadkowych i prowizorycznie zorganizowanych myjniach. Środek transportu drogowego powinien być zarejestrowany jako pojazd specjalny zgodnie z przepisami o ruchu drogowym.

  1. POSTĘPOWANIE ZE ZWŁOKAMI OSÓB ZMARŁYCH NA CHORBĘ ZAKAŹNĄ 

Zwłoki osób zmarłych na choroby zakaźne określone w wykazie, o którym mowa w art. 9 ust. 3a ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, niezwłocznie po stwierdzeniu zgonu zawija się w płótno nasycone płynem dezynfekcyjnym, składa w trumnie, a trumnę szczelnie się zamyka i obmywa z zewnątrz płynem dezynfekcyjnym. Następnie na trumnę zakłada się worek foliowy z nieprzepuszczalnego tworzywa sztucznego, odpornego na uszkodzenia mechaniczne. Zwłoki zawozi się bezpośrednio z miejsca zgonu na cmentarz i dokonuje pochowania w ciągu 24 godzin od chwili zgonu. Po dostarczeniu trumny na cmentarz worek zdejmuje się i spala.

stosuje się ponadto następujące środki ostrożności:

– w pomieszczeniu, w którym leżą zwłoki, nie mogą zbierać się ludzie,

– dotykanie zwłok jest niedozwolone poza czynnościami wymienionymi w ust. 1,

– na dnie trumny umieszcza się warstwę substancji płynochłonnej o grubości 5 cm,

– pomieszczenie, w którym osoba zmarła przebywała, oraz wszystkie przedmioty, z którymi była w styczności, jak też środek transportu, którym zwłoki były przewożone, poddaje się odkażaniu.

  1. POSTĘPOWANIE ZE ZWŁOKAMI OSÓB ZMARŁYCH NA CHOROBĘ WYWOŁANĄ WIRUSEM SARS-COV-2 (COVID-19)

W przypadku zwłok osób zmarłych na chorobę wywołaną wirusem SARS-CoV-2 (COVID-19) należy:

– przeprowadzić dezynfekcję zwłok płynem odkażającym o spektrum działania wirusobójczym;

– odstąpić od standardowych procedur mycia zwłok, a w przypadku zaistnienia takiej konieczności należy zachować szczególne środki ostrożności;

– unikać ubierania zwłok do pochówku oraz okazywania zwłok;

– umieścić zwłoki w ochronnym, szczelnym worku, wraz z ubraniem lub okryciem szpitalnym, a w przypadku przekazania zwłok do spopielenia umieścić pierwszy worek ze zwłokami w drugim worku;

– zdezynfekować powierzchnię zewnętrzną kolejno każdego worka przez spryskanie płynem odkażającym o spektrum działania wirusobójczym;

– zwłoki zabezpieczone umieścić w:

a) kapsule transportowej, w przypadku przekazywania zwłok do krematorium, wykonanej z materiału umożliwiającego jej mycie i dezynfekcję, która po przekazaniu zwłok do spalarni podlega standardowej dekontaminacji środkami powierzchniowoczynnymi, albo

b) trumnie do pochówku, w przypadku bezpośredniego pochowania na cmentarzu;

– umieścić na dnie trumny do pochówku warstwę substancji płynochłonnej o grubości 5 cm;

– niezwłocznie po złożeniu zwłok w trumnie lub kapsule transportowej trumnę lub kapsułę transportową zamknąć szczelnie i spryskać płynem odkażającym o spektrum działania wirusobójczym;

– transport zwłok, jeżeli jest to możliwe, prowadzić jednym zespołem przewozowym.

Pomieszczenia, w których osoba zmarła przebywała, oraz wszystkie przedmioty, z którymi była w styczności, poddaje się odkażaniu.

  1. ŚRODKI OCHRONY INDYWIDUALNEJ

W większości przypadków w trakcie odbioru zwłok, prac związanych z ekshumacją zwłok lub szczątków ludzki stosowane są środki ochrony indywidualnej o następującej klasie ochronności lub spełniające odpowiednią normę:

– okulary ochronne: EN 166:2001, EN ISO 4007:2018; 

– osłona twarzy EN 166:2001, EN 167:2001, EN 168:2001, EN ISO 4007:2018;

– maska z filtrem EN 405:2001+A1:2009, EN-149 2001;

– odzież robocza EN ISO 6529:2013, EN ISO 6530:2005, EN ISO 13688:2013, EN 464:1994;

– odzież chroniąca przed zagrożeniami chemicznymi EN 13034:2005+A1:2009, EN 168:2001, EN ISO 13982-1:2004/A1:2010, EN ISO 6529:2001, EN ISO 6530:2005, EN 464:1994

– rękawice ochronne EN 374-1:2003, EN 374-3:2003/AC:2006, EN 420:2003+A1:2009; EN 388:2016;

– obuwie chroniące przed zagrożeniami chemicznymi EN ISO 20345:2011, EN 13832-1:2006;

Dobór środków ochrony indywidualnej należy poprzeć analizą, w której ustali się czas stosowania substancji i mieszanin chemicznych niebezpiecznych, stopień zagrożenia jakie generują, a także czy dostępne są środki ochrony awaryjnej, takie jak prysznic bezpieczeństwa czy przenośnie płuczki bezpieczeństwa do oczu z cieczą buforującą.  

  1. INSTRUKCJE BHP

Pracodawca jest obowiązany udostępnić pracownikom, do stałego korzystania instrukcje, instrukcje bhp oraz procedury wynikające z rodzaju prac oraz narażenia jakie występuje w trakcie czynności zawodowych Grabarza. Poniżej zaprezentowano podstawową listę w/w dokumentów:

– instrukcja bhp związana z ręcznym przemieszczaniem przedmiotów nieporęcznych, niestabilnych, ze zmiennym środkiem ciężkości i innych, które z powodu ich masy, kształtu lub właściwości mogą spowodować zagrożenie wypadkowe

– instrukcja bhp obchodzenia się z czynnikiem chemicznym stwarzającym zagrożenie i odpadami zawierającymi taki czynnik oraz przechowywania i transportu w miejscu pracy;

– instrukcja bhp składowania i stosowania materiałów niebezpiecznych 

– procedura dezynfekcji;

– procedura umożliwiających bezpieczne usuwanie i postępowanie ze skażonymi odpadami;

– procedura postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi, w tym zwłokami osób zmarłych na chorobę wywołaną wirusem SARS-CoV-2 (COVID-19);

– instrukcja bhp przy obsłudze elektronarzędzi tj. młot wyburzeniowy, szlifierka kątowa, piła spalinowa

– instrukcja bhp przy obsłudze narzędzi ręcznych

– instrukcja bhp przy pracy poniżej poziomu gruntu (praca w wykopach)

– instrukcja bhp przy obsłudze drabin

– instrukcja sposobu używania, kontroli i konserwacji środków ochrony indywidualnej

– instrukcja stosowanych w zakładzie pracy znaków i sygnałów bezpieczeństwa, obejmujące w szczególności znaczenie znaków i sygnałów oraz zasady zachowania się pracowników, których mogą one dotyczyć.

  1. SZKOLENIA, W TYM SZKOLENIA OKRESOWE

Szkolenie okresowe ma na celu aktualizację i ugruntowanie wiedzy i umiejętności w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zaznajomienie uczestników szkolenia z nowymi rozwiązaniami techniczno-organizacyjnymi w tym zakresie.

Przed dopuszczeniem pracownika do ręcznych prac transportowych pracodawca jest obowiązany:

– przeszkolić pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym w szczególności w zakresie prawidłowych sposobów wykonywania ręcznych prac transportowych, w trybie określonym w odrębnych przepisach;

– zapewnić pracownikom informacje dotyczące przemieszczanego przedmiotu, w szczególności: jego masy i położenia jego środka ciężkości, zwłaszcza w przypadku, gdy masa jest nierównomiernie rozłożona;

– informować pracowników o wszystkich aspektach bezpieczeństwa i higieny pracy oraz wymaganiach ergonomii, w tym o wynikach oceny ryzyka zawodowego oraz o środkach bezpieczeństwa zapobiegających urazom, a zwłaszcza urazom kręgosłupa.

W zakresie narażenia pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne dla zdrowia w środowisku pracy, pracodawca w ramach systematycznych szkoleń przeprowadzanych w trybie określonym w przepisach w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy omawia zagadnienia dotyczące: 

– potencjalnego zagrożenia dla zdrowia i życia pracowników spowodowanego działaniem szkodliwego czynnika biologicznego;

– środków, które należy podjąć w celu zapobiegania zagrożeniom spowodowanym działaniem szkodliwego czynnika biologicznego;

– wymagań higieniczno-sanitarnych;- wyposażenia i stosowania środków ochrony zbiorowej i indywidualnej;

– działań, które pracownicy podejmują w razie występowania awarii lub wypadków, lub dla ich zapobiegania.

Pracodawca zapewnia pracownikom narażonym na działanie hałasu lub drgań mechanicznych informacje i szkolenie w szczególności dotyczące:

– poziomu ryzyka zawodowego, rodzaju stwarzanych zagrożeń oraz ich potencjalnych skutków;

– środków niezbędnych do wyeliminowania lub ograniczenia ryzyka zawodowego oraz okoliczności, w jakich takie środki należy stosować;

– wartości NDN oraz wartości progów działania dla hałasu lub drgań mechanicznych;

– wyników badań i pomiarów hałasu lub drgań mechanicznych, oceny ich natężeń i rodzaju oddziaływań na organizm oraz ewentualnego wpływu na zdrowie;

– przyczyn powstawania chorób powodowanych oddziaływaniem hałasu lub drgań mechanicznych na organizm, ich objawów i sposobów wykrywania oraz możliwych środków profilaktyki medycznej;

– profilaktycznej opieki zdrowotnej, w tym badań lekarskich pracowników;

– bezpiecznych sposobów wykonywania pracy, ograniczających do minimum narażenie na hałas lub drgania mechaniczne;

– prawidłowego stosowania środków ochrony indywidualnej przed hałasem lub drganiami mechanicznymi.

Bibliografia:

  1. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1320 z późn. zm.) 
  2. Ustawa z dnia 25 lutego 2011 r.  o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (Dz.U. z 2020 r. poz. 2289)
  3. Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz.U. z 2020 r. poz. 1947)
  4. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. Nr 169, poz. 1650)
  5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U. Nr 81, poz. 716 z późn. zm.)
  6. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 marca 2000 r.  w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych oraz innych pracach związanych z wysiłkiem fizycznym (Dz.U. z 2018 r. poz. 1139)
  7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (Dz.U. z 2016 r. poz. 1488)
  8. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne (Dz.U. Nr 157, poz. 1318)
  9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. Nr 33, poz. 166)
  10. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 20 września 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas eksploatacji maszyn i innych urządzeń technicznych do robót ziemnych, budowlanych i drogowych (Dz.U. z 2018 r. poz. 583 z późn. zm.)
  11. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 marca 2011 r. w sprawie sposobu przechowywania zwłok i szczątków (Dz.U. Nr 75, poz. 405)
  12. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2007 r. w sprawie wydawania pozwoleń i zaświadczeń na przewóz zwłok i szczątków ludzkich (Dz.U. Nr 249, poz. 1866)
  13. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 r. w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi (Dz.U. Nr 153, poz. 1783)
  14. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 grudnia 2001 r. w sprawie wykazu chorób zakaźnych, w przypadku których stwierdzenie zgonu wymaga szczególnego postępowania ze zwłokami osób zmarłych na te choroby (Dz.U. Nr 152, poz. 1742)
  15. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 sierpnia 2014 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz.U. z 2018 r. poz. 227)
  16. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2007 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) (Dz.U. Nr 251, poz. 1885)
  17. ROZPORZĄDZENIE (WE) NR 1907/2006 PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) i utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniające dyrektywę 1999/45/WE oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak również dyrektywę Rady 76/769/EWG i dyrektywy Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE
  18. ROZPORZĄDZENIE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY (WE) NR 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006
  19. WYTYCZNE GŁÓWNEGO INSPEKTORA SANITARNEGO ze stycznia 2021 roku do planowania i działalności Państwowej Inspekcji Sanitarnej w 2021 roku, źródło: https://www.gov.pl/web/gis/wytyczne-do-planowania2 
  20. Klasyfikacja zawodów i specjalności, źródło: https://psz.praca.gov.pl/rynek-pracy/bazy-danych/klasyfikacja-zawodow-i-specjalnosci 
  21. Jacek Dutkiewicz, Biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego – klasyfikacja, narażone grupy zawodowe, profilaktyka, Warszawa 2014, ISBN: 978-83-925878-0-4
  22. Black Sue, All That Remains: A Life in Death, 2019, Indeks: 32081053