Leki cytostatyczne, jako kancerogeny zawodowe

Leki cytostatyczne, to substancje lub mieszaniny stosowane w chemioterapii nowotworów 1 . Z jednej strony mają one korzystny wpływ na zdrowie pacjentów, z drugiej jednak stanowią istotne zagrożenie dla personelu medycznego. Zasadniczo możemy wyróżnić dwie podstawowe grupy pracowników narażonych na działanie cytostatyków. Pierwsza, to oczywiście osoby zatrudnione w jednostkach ochrony zdrowia zajmujący się przygotowywaniem i podawaniem leków cytostatycznych, a także utylizacją odpadów i opieką nad chorymi przyjmującymi te leki (np. pracownicy aptek szpitalnych, a także lekarze, pielęgniarki i salowe na oddziałach onkologii lub hematologii). Druga grupa dostrzeżona stosunkowo niedawno, to pracownicy lecznic weterynaryjnych. W weterynarii stosowane są standardowe leki przeznaczone dla ludzi, wymagają one jednak dostosowania co do wielkości dawki poprzez rozcieńczanie, odważanie, czy przesypywanie 2

Warunki bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników zatrudnionych przy przygotowywaniu, podawaniu i przechowywaniu leków cytostatycznych w oddziałach chemioterapii, hematologii, przychodniach onkologicznych oraz innych komórkach organizacyjnych zakładów opieki zdrowotnej, w których leki cytostatyczne są stosowane określa rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 19 czerwca 1996 r. (Dz. U. z 1996 r. Nr 80 oz. 376 z późn. zm.). Rzeczony akt prawny nie reguluje jednak obowiązków ciążących na pracodawcy w kontekście leków cytostatycznych jako kancerogenów zawodowych. Każdorazowo kluczowym ze strony pracodawcy będzie zapoznanie się ze szczegółową charakterystyką produktu leczniczego. Do najczęściej stosowanych leków cytostatycznych możemy zaliczyć m.in.: „Cisplatin-Kabi”, w skład tego produktu leczniczego wchodzi substancja czynna o nazwie Cisplatin, nr CAS: 15663-27-1 3 (substancja rakotwórcza kategorii 1 – Carc. 1B, H350; brak klasyfikacji zharmonizowanej 4); „5-Fluorouracil-Ebewe”, w skład tego produktu leczniczego wchodzi substancja czynna o nazwie Fluorouracil, nr CAS: 51-21-8 5 (substancja mutagenna kategorii 1 – Muta. 1B, H340; brak klasyfikacji zharmonizowanej jw.); „Endoxan”, w skład tego produktu leczniczego wchodzi substancja czynna o nazwie Cyclophosphamide, nr CAS: 50-18-0 6 (substancja rakotwórcza kategorii 1 – Carc. 1B, H350; substancja mutagenna kategorii 1 – Muta. 1B, H340; brak klasyfikacji zharmonizowanej jw.). 

Przepisy rozporządzenia w sprawie czynników rakotwórczych 7 określają, że wykaz substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym stanowią m.in. substancje chemiczne spełniające kryteria klasyfikacji jako rakotwórcze lub mutagenne kategorii 1A lub 1B zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającym i uchylającym dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 (Dz.Urz. UE L 353 z 31.12.2008, str. 1). Ostateczną odpowiedzialność za klasyfikację substancji ponosi jej producent lub importer. Dlatego też wykaz substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy ma charakter otwarty. 

Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi w opublikowanym na swojej stronie internetowej dokumencie pn. „Zalecenia dla pracodawców i służb kontrolnych dotyczące prowadzenia wymaganych prawnie rejestrów czynników rakotwórczych lub mutagennych i narażonych na nie pracowników na poziomie zakładów pracy” 8 wskazuje m.in., że szereg leków cytostatycznych (cisplatyna, cyklofosfamid, doksorubicyna, cyklosporyna, azatiopryna, melfalan i inne) jest klasyfikowanych przez producentów jako rakotwórcze kategorii 1A lub 1B i jako takie należy je rozpatrywać również jako kancerogeny zawodowe. Należy pamiętać, że substancja chemiczna, która nie posiada klasyfikacji zharmonizowanej może zostać inaczej zaklasyfikowana przez różnych producentów. Dlatego też należy opierać się na klasyfikacji dostarczonej wraz z substancją przez swojego bezpośredniego dostawcę, a wszelkie wątpliwości wyjaśniać w ramach wymiany informacji w łańcuchu dostaw właściwym dla tej substancji. 

Co do zasady przyjmuje się, że dla wszystkich cytostatyków, które zostały sklasyfikowane i oznakowane zgodnie z rozporządzeniem CLP powinna być sporządzona karta charakterystyki. Należy jednak zwrócić uwagę, że dla gotowych produktów leczniczych nie ma wymogu dostarczania kart charakterystyki, chociaż zgodnie z wiedzą toksykologiczną mogą one stwarzać zagrożenie dla zdrowia ludzi. W przypadku cytostatyków spełniających kryteria klasyfikacji rakotwórczości lub mutagenności kategorii 1A lub 1B określonych w rozporządzeniu CLP na pracodawcy spoczywają wszystkie obowiązki określone w rozporządzeniu w sprawie czynników rakotwórczych, w tym m.in.:

– prowadzenie rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym;

– prowadzenie rejestru pracowników narażonych na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i przechowywanie go przez okres 40 lat po ustaniu narażenia, a w przypadku likwidacji zakładu pracy – przekazanie właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu; 

– przekazywanie co roku do 15 stycznia do wojewódzkiego inspektora sanitarnego oraz okręgowego inspektora pracy „Informacji o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym”.

Dla niektórych substancji czynnych wchodzących w skład leków cytostatycznych (np. cyklofosfamid, cisplatyna, metotreksat) zostały ustalone wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń, których wykaz znajduje się w załączniku nr 1 do rozporządzeniu Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. z 2018 r. poz. 1286 z późn. zm.). Powyższe oczywiście zobowiązuje pracodawcę do przeprowadzania badań i pomiarów tych czynników w środowisku pracy. Doświadczenia pracodawców pokazują, że aktualnie istnieje dość istotny problem z dostępnością laboratoriów, które mogą przeprowadzić akredytowane  badania i pomiary cytostatyków w środowisku pracy. Przedmiotowa problematyka będzie stanowić odrębne zagadnienie, które postaram się rozwinąć w kolejnym artykule. 

Bibliografia

Akty prawne:

[1] Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 2022 r. poz. 1510 z późn. zm.).

[2] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich miesza-nin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym
w środowisku pracy (Dz. U. z 2021 r. poz. 2235).

[3] Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 19 czerwca 1996 r. w sprawie
bezpieczeństwa i higieny pracy przy przygotowywaniu, podawaniu i przechowywaniu leków
cytostatycznych w zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. z 1996 r. Nr 80 oz. 376 z późn. zm.).

[4] Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r.
w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia
w środowisku pracy (Dz. U. z 2018 r. poz. 1286 z późn. zm.).

Publikacje:

[1] Małgorzata Kupczewska-Dobecka i in., Aspekty higieniczne i prawne oceny narażenia
zawodowego na cytostatyki
, [w:] Medycyna Pracy, rok wyd. 2018, nr 69.

Źródła Internetowe:

[1] https://echa.europa.eu/pl/home

[2] https://www.imp.lodz.pl/centralny-rejestr-danych-o-narazeniu-na-substancje-chemiczne-ich-mieszaniny-czynniki-lub-procesy-technologiczne-o-dzialaniu-rakotworczym-lub-mutagennym-3075