Czy substancje chemiczne występujące w środowisku pracy mogą uszkodzić słuch?

Hałas od wielu lat jest najpowszechniej występującym czynnikiem szkodliwym w środowisku pracy. Z ogólnej liczby pracowników zatrudnionych w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi około połowa pracowników pracuje w narażeniu na hałas. W wyniku długotrwałej, wieloletniej ekspozycji na hałas może dojść do nieodwracalnych zmian w organizmie ludzkim polegających m.in. na trwałym ubytku słuchu. 

Wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące prac, podczas wykonywania których z przyczyn wynikających z cech miejsca pracy, stosowanych środków lub procesów pracy, mogą wystąpić szkodliwe czynniki fizyczne w środowisku pracy w postaci hałasu lub drgań mechanicznych określa rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne (Dz. U. z 2005 r. Nr 157, poz. 1318 z późn. zm., dalej: rozporządzenie w sprawie hałasu i drgań mechanicznych). Z przepisu określonego w §4 ww. rozporządzenia wynika obowiązek oceny przez pracodawcę ryzyka zawodowego związanego z narażeniem pracowników na hałas lub drgania mechaniczne, ze szczególnym uwzględnieniem m.in. skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika, wynikających z interakcji pomiędzy hałasem i substancjami chemicznymi o działaniu szkodliwym na narząd słuchu (substancjami ototoksycznymi). Zatem, jak się okazuje istotnym zagrożeniem dla narządu słuchu obok hałasu są również substancje chemiczne występujące w środowisku pracy. Aspekt ten przy opracowywaniu dokumentacji oceny ryzyka zawodowego jest niestety najczęściej pomijany. Być może wynika to z niezbyt dostatecznej wiedzy inspektorów ds. bhp, dlatego w tym artykule postaram się rozwinąć to zagadnienie. 

Narząd słuchu, to układ komórkowo-naczyniowo-nerwowy. Jest odżywiany poprzez krew płynącą naczyniami krwionośnymi. Substancje odżywcze zawarte w krwi dostarczane są do każdej żywej komórki. Do krwi oprócz substancji neutralnych trafiają również te szkodliwe, które mogą spowodować wiele szkód w organizmie. Wśród wielu rodzajów substancji szkodliwych znajdują się takie, które ze względu na działanie toksyczne względem narządu słuchu nazywamy ototoksycznymi. Substancje chemiczne mogą dostawać się do organizmu drogą wziewną, pokarmową oraz przez skórę. Płyny znajdujące się w uchu wewnętrznym mogą przechowywać szkodliwe substancje nawet przez kilka miesięcy. Jak wszyscy doskonale wiemy, poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego
dobowego wymiaru czasu pracy nie może przekraczać 85 dB. Dla osób, które przyjmują leki ototoksyczne poziom hałasu 80 dB może być już groźny dla ich słuchu. Wyróżnia się ok. 28 grup leków ototoksycznych, które mogą zniszczyć słuch. Do tych grup zalicza się m.in.: aspirynę, inhibitory ACE (zmniejszające m.in. ciśnienie tętnicze), leki przeciwnowotworowe, aminoglikozydy (gentamycyna, neomycyna, streptomycyna), leki przeciwdrgawkowe (carbamazepina), leki przeciwmalaryczne (chinina), benzodiazepiny (diazepam), cetirizyna, ibuprofen, naproksen, kodeina, furosemid i inne. Należy pamiętać, że do zaburzeń słuchu prowadzi oczywiście długotrwałe stosowanie leku lub jego przedawkowanie. 

Przejdźmy teraz do substancji i związków chemicznych występujących w środowisku pracy, które powodują uwrażliwienie narządu słuchu na hałas oraz jego uszkodzenie. Za najbardziej ototoksyczny ze związków chemicznych uznawany jest styren. Styren wykorzystywany jest głównie w przemyśle tworzyw sztucznych wzmocnionych włóknem szklanym. Stosowany jest także jako półprodukt chemicznych w syntezach organicznych. Kolejnym związkiem organicznym działającym ototoksycznie jest benzen
występujący w przyrodzie jako składnik ropy naftowej i smoły węglowej. Benzen znajduje zastosowanie przede wszystkim w przemyśle chemicznym jako produkt wyjściowy w syntezie organicznej. Stosowany jest do ekstrakcji tłuszczów i olejów roślinnych. Stanowi wysokoenergetyczny składnik benzyny silnikowej, a w benzynie bezołowiowej występuje jako środek przeciwstukowy. W zakładach obuwniczych napotkamy na kleje, w których składzie znajduje się toluen lub ksylen. Toluen stosowany jest również w produkcji chemikaliów, leków, farb, lakierów, lepików, gumy, garbowania skór itp. Synergiczny efekt działania z hałasem powoduje wzrost ryzyka utraty słuchy prawie 30-krotnie. Na ksyleny narażonych jest najwięcej pracowników. Ksyleny powodują uszkodzenia komórek słuchowych w uchu wewnętrznym. W pralniach chemicznych napotkamy z kolei na czterochlorek węgla, jako składnik środków czyszczących i myjących. Wśród pozostałych związków organicznych działających ototoksycznie znajdują się również: alkohol benzylowy, alkohol butylowy, dwusiarczek węgla, heptan, heksan, trichloroetylen. 

Obok związków organicznych ototoksycznie działają również niektóre metale ciężkie. Najważniejszym z nich jest ołów powodujący drastyczną utratę słuchu. Ołów ma szerokie zastosowanie w metalurgii, budownictwie, a także przemyśle zbrojnym. Stosowany jest jako chłodziwo oraz składnik baterii kwasowo-ołowiowych. Kolejnym metalem ciężkim działającym ototoksycznie jest arsen. W tym wypadku utrata słuchu jest większa przy niższych częstotliwościach (125, 250 oraz 500 Hz). Arsen używany jest do produkcji półprzewodników, w celu polepszenia jakości stopów niektórych metali oraz do produkcji gazów bojowych. Arsen znajduje też zastosowanie w garbarstwie i w impregnacji drewna oraz jako środek barwiący szkło na zielono. Ototoksycznie działa również mangan stosowany do produkcji baterii, w galwanotechnice, przy produkcji stali. Mangan powoduje utratę zdolności słyszenia zarówno niskich jak i wysokich częstotliwości. Pozostałe związki organiczne działające ototoksycznie, to m.in. kobalt oraz rtęć. Należy pamiętać, że związków chemicznych działających ototksycznie jest ok. 150. W tym artykule pokrótce opisałem te, z którymi w procesie produkcyjnym możemy spotkać się najczęściej. 

Jak się okazuje, w środowisku pracy zagrożeniem dla słuchu nie jest jedynie hałas. Ototoksyczne substancje chemiczne uszkadzają słuch, ale także zwiększają wielokrotnie ryzyko utraty słuchu na skutek działania hałasu. Badania epidemiologiczne wskazują, że substancje ototoksyczne mogą uszkadzać narząd słuchu w stężeniach nieprzekraczających dopuszczalnych norm. Najtrudniej jest ustalić wartości krytyczne dla mieszanin substancji ze względu na ich zmienny skład i trudności kontrolowania ekspozycji. W tym przypadku ryzyko uszkodzenia słuchu będzie zależeć również od rodzaju i liczby substancji chemicznych oraz czasu trwania narażenia. Ryzyko uszkodzenia słuchu jest większe, gdy w mieszaninie występuje 6-8 substancji chemicznych, w porównaniu z narażeniem na
mieszaninę składającą się z 2 substancji. W przypadku występowania w środowisku pracy substancji ototoksycznych, pracodawca w pierwszej kolejności powinien podjąć próbę ich wyeliminowania. Jeżeli takie rozwiązanie jest nie możliwe, należy monitorować stężenia tych substancji i ograniczać do minimum narażenie pracowników stosując m.in. środki ochrony zbiorowej (np. skuteczną wentylację) oraz środki ochrony indywidualnej, a także rotację na stanowiskach pracy. 

Bibliografia

Akty prawne:

[1] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa
i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne (Dz. U. z 2005 r. Nr 157, poz. 1318 z późn. zm.)

[2] Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. z 2018 r. poz. 1286 z późn. zm.).

Publikacje:

[1] Stan Sanitarny Kraju w 2021 r., Główny Inspektorat Sanitarny 2022

[2] A. Kowalska, Ototoksykologia w środowisku pracy – czy tylko hałas niszczy słuch? Materiał opracowany przez Państwową Inspekcję Pracy Okręgowy Inspektorat Pracy w Gdańsku

[3] M. Śliwińska-Kowalska, Badania profilaktyczne słuchu pracowników narażonych na hałas i rozpuszczalniki organiczne [w:] Medycyna Pracy nr 4, rok 2020

Źródła Internetowe: 

[1] Zagrożenie hałasem w środowisku pracy, Artykuł dostępny w Internecie: http://archiwum.ciop.pl/ 1352.html [dostęp w dniu: 14.01.2023 r.].

[2] Informacje o benzenie dostępne w Internecie: http://archiwum.ciop.pl/11341.html [dostęp w dniu 14.01.2023 r.].